http://mabanifarsizkb.blogfa.com/post/46
ادبیات هنری کلامی است که برای بیان احساس، عاطفه و اندیشه انسانی به کار می رود و در آن عامل تخیل دخیل است و در ضمن با دنیای واقعی نیز ارتباط معنا داری دارد. طبق این تعاریف ادبیات در زمره هنرها طبقه بندی می شود و چیزی که آن را از دیگر هنرها جدا می کند، ابزار سازنده ی آن یعنی کلام (زبان) است.
به طور کلی نیمه دوم قرن شانزدهم دوره ای بود که در آن برای نخستین بار آیین ادبی جامعی برای خلق آثار ادبی به وجود آمد. این آیین و قواعد دارای اصولی بودند که حتی تا پایان قرن هجدهم نیز ارزش و اعتبار خود را از دست ندادند و در آغاز قرن هفدهم مایه ی ایجاد مکتب کلاسیسیسم شدند.
تعیین تاریخ دقیق و معین به عنوان مقطعی مطمئن برای شروع ادبیات کودکان کار دشواری است اما با مروری بر تاریخ پیشینیان می توان نخستین زمزمه های مادران برای کودکانشان را به عنوان شکلی از ادبیات یا به عبارتی ادبیات شفاهی کودکان دانست. قصه و افسانه و نقل و حکایت و متل ها و ذکر وقایع و حوادث و داستان سرایی و حتی لالایی های مادران در گوش فرزندانشان از قدیمی ترین وسایل پیوند بشر با تمدن و فرهنگ آباء و اجدادی است که نقش بسیار موثری در پرورش کودک ایفا می کند.
هم زمان با نهضت مشروطیت با توجه به تحولاتی که در همه ی زمینه های اجتماعی و فرهنگی جامعه ی ایران بوجود آمد، ادبیات داستانی ایران نیز دچار دگرگونی شد. در این زمان داستان نویسی به معنای نوین آن رواج پیدا کرد. یعنی نوعی ادبیات متفاوت با نوع قدیمی ادبیات داستانی ایران ( قصه ) رواج یافت. بر اثر ترجمه رمان ها و داستان های کوتاه خارجی ( فرانسوی، روسی و انگلیسی ) و تاثیر این متون، نوشتن داستان به شیوه ی اروپایی در ایران معمول گشت.
هدف از ارائه ی این مقاله آشنایی دانش جویانبا آثار ادبی، به ویژه شعر و قصه و تاثیر آن بر دانش آموزان مقطع ابتدایی است.
در این مقاله ابتدا به تعریف ادبیات، ادبیات داستانی و اقسام آن و همچنین توضیحاتی در رابطه با شعر و بعد از آن به کاربرد این آثار ادبی در آموزش مقطع ابتدایی پرداخته شده است.
علاوه بر این که مطالعه ی آثار ادبی می تواند تاثیرات بسزایی در کودکان داشته باشد؛ از جمله کمک به درک و فهم بهتر و تغییر نگرش، افزایش دامنه لغات، آشنایی با فرهنگ های مختلف و ... می تواند به عنوان ابزاری جهت تسهیل آموزش در این مقطع مورد استفاده قرار گیرد و وظیفه معلمین و والدین ایجاد انگیزه در کودکان برای مطالعه ی این آثار است.
امید است خوانندگان و به ویژه دانشجویان و معلمان، با مطالعه ی این مقاله و مقاله هایی از این قبیل، به اهمیت و فایده ی آثار ادبی در آموزش مقطع ابتدایی پی برده و به صورت کاربردی از آن استفاده کنند.
ادبیات
هنری کلامی است که برای بیان احساس، عاطفه و اندیشه انسانی بکار می رود و در آن عامل تخیل دخیل است و در ضمن با دنیای واقعی نیز ارتباط معنا داری دارد. طبق این تعاریف ادبیات در زمره هنرها طبقه بندی می شود و چیزی که آن را از دیگر هنرها جدا می کند، ابزار سازنده ی آن یعنی کلام (زبان) است.
ادبیات به دو نوع اصلی یعنی شعر و نثر تقسیم می شود و چون واژه ی نثر فقظ صورت مکتوب قصه ها و داستان ها را دربرمی گیرد و ادبیات شفاهی را شامل نمی شود، به جای آن از اصطلاح " ادبیات داستانی " استفاده می کنیم.
ادبیات داستانی
به طور کلی به یک اثر تخیلی منثور اطلاق می شود و بر آثار ادبی دلالت دارد که دربرگیرنده ی؛ قصه، انواع داستان، رمان و نمایشنامه است.البته ناگفته نماند که منظومه های غنایی و بزمی مثل ویس و رامین، خسرو شیرین و شاهنامه با وجود اینکه دارای محتوای داستانی هستند؛ جزو ادبیات داستانی به شمار نمی آیند.
داستان
توالی حوادث واقعی و تاریخی یا ساختگی است؛ بنابراین تسخیرعمل به وسیله ی تخیل را ارائه می دهد. خصلت بارز داستان این است که بتواند ما را وادار کند که بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می افتد؛ از این رو داستان کیفیت عامی است که بنیاد هر اثر خلاقه را می ریزد و تقریبا هم معنا و مترادف ادبیات است.
قصه
آن نوع ادبی خلاقه است که از دیرباز رایج بوده و بیشتر جنبه ی غیرواقعی دارد. قصه ها دارای ویژگی هایی چون خرق عادت، پیرنگ ضعیف، مطلق گرایی، کلی گرایی، ایستایی، فرضی بودن زمان و مکان، همسانی قهرمانان در سخن گفتن، اعتقاد به سرنوشت، شگفت آوری، استقلال حوادث و کهنگی هستند و همچنین از لحاظ ساختار زبان شناختی متن، شکلی ساده و ابتدایی دارند و سبک آنها روایتی و نقلی است و گونه ی زبانی در قصه ها اغلب محاوره ای و گفتاری است و اصطلاحات و ضرب المثل های عامیانه در آنها زیاد یافت می شود.
قصه انواعی دارد:
افسانه ی تمثیلی: کلیله و دمنه، مرزبان نامه؛
افسانه ی پریان: هزارویک شب؛
افسانه ی پهلوانان: اسکندرنامه، سمک عیار، ابومسلم نامه؛
حکایت اخلاقی: گلستان، جوامع الحکایات، قابوس نامه؛
اسطوره: اسطوره ی باران، آناهیتا و...
موضوع قصه ها نیز متفاوت است؛ چون شرح فنون کشورداری، شرح احوال و کرامات عرفا و بزرگان دینی و مذهبی، مفاهیم عرفانی و مذهبی و دینی، تاریخی و واقعی و فلسفیی، تعلیم و تربیت و...
انواع قصه های کودک و نوجوان از نظر محتوا
الف) قصه های ارزشی. این قصه ها علاوه بر تقویت ادراک زبانی کودکان، بر تبلیغ و توسعه ی ارزش های الهی و انسانی در اذهان کودکان و نوجوانان دور می زند.
ب) قصه های خنثی. این نوع قصه ها علاوه بر تقویت ادراک زبانی کودکان جنبه ی سرگرمی هم دارند.این کتاب ها بیشتر جنبه ی تجاری دارندو جزو کالای فرهنگی محسوب نمی شوند.
ج) قصه های ضد ارزشی. در این نوع قصه ها ارزش های اصیل انسانی فراموش شده در عوض روحیه ی تن پروری، گوشه گیری، ظلم پذیری و بخصوص " شانس پذیری" به کودکان القا می شود که معلمان دوره دبستان باید با هوشیاری از این کتاب ها برای قصه گویی یا معرفی آنها به والدین کودکان خودداری کنند.
داستانک
به داستانی بسیار کوتاه گفته می شود که شامل یک صفحه یا حتی چند کلمه یا سطر است و از داستان کوتاه کمتر است.
داستانک انواعی دارد :
کوتاه کوتاه ( کمتر از 250کلمه )
برق آسا ( بین 250 تا 750 کلمه )
ناگهانی ( 1750 تا 2000 کلمه )
داستان کوتاه
نوعی از ادبیات منثور است که از فرهنگ اروپایی مایه گرفته و مستلزم قوه ی تخیل می باشد. داستان کوتاه معمولا دارای یک واقعه ی مرکزی یا واقعه ی ضمنی است که حوادث و وقایع دیگر برای تکمیل و مستدل جلوه دادن آن واقعه آورده می شود. داستان کوتاه برشی از یک زندگی است. داش آکل صادق هدایت و گیله مرد بزرگ علوی نمونه هایی از داستان کوتاه است.
میرصادقی به نقل از فرانک اوکانو، نویسنده ایرلندی، برای داستان کوتاه سه رکن قائل شده است:
الف) شرح
ب) گسترش (مضمون و درون مایه ی داستان گسترش می یابد و داستان رو به اوج می رود. )
ج) نمایش حاصل داستان ( مضمون و درون مایه ی داستان تحقق می یابد.)
داستان بلند
از لحاظ کمی از داستان کوتاه بلند تر و از رمان کوتاه تر است. درواقع داستان بلند وصلتی است میان داستان کوتاه و رمان که در آن ویزگی های داستان کوتاه با خصلت های رمان درهم می آمیزد. در داستان بلند نویسنده می کوشد که داستان کوتاه را از فشردگی و اختصار ذاتی خود بیرون آورد و از امکانات رمان در زمینه ی گسترش شخصیت ها و درون مایه و موضوع نیز بهره بگیرد. بوف کور هدایت و مسخ کافکا نمونه هایی از داستان بلند است.
رمان
مهمترین و معروف ترین شکل تبلور یافته ی ادبی روزگار ماست که با " دن کیشوت" اثر سروانتس اسپانیایی(1616 _1547 ) تولد یافت.
رمان روایت منثور داستانی است که نشان دهنده ی تصویر زندگی واقعی، مخصوصا تصویر بحران های عاطفی در پهنه ی زندگی مردان و زنان است.
رمان ها انواعی دارند چون پیکار سگ (شرح زندگی مردم تهی دست) گوتیک ( رمان آمیخته به سحر و جادو) تاریخی، رسالتی (که در آن از مسائل سیاسی، اقتصادی، مذهبی و... سخن می رود.) روان شناختی، جریان سیال ذهن، خیالی و وهمی (مثل رمان های علمی، نمادین) و... . از رمان های معروف غیر ایرانی به جنگ و صلح و بینوایان و از رمان های ایرانی به کلیدر، چشم هایش، سو و شون و ... می توان اشاره کرد.
نکته :
مهم ترین دلیل رونق ادبیات داستانی ( از جمله رمان و داستان کوتاه ) در ایران را باید در دو چیز دانست :
الف) واقعگرایی : داستان کوتاه و رمان برخلاف قصه های قدیمی می تواند وقایع و مظاهر واقعی زندگی را با نظری انتقادی تشریح و تفسیر کندو در عین لذت بخشیدن به خواننده و سرگرم کردن او، آموزنده و سازنده نیز باشد.
ب) شکستن انحصار طبقاتی : رمان و داستان کوتاه برخلاف شعر و قصه در انحصار طبقات برگزیده، یعنی اشراف، شاهزادگان و قهرمانان نیست و به همه طبقات مردم اعم از فقیر و غنی، زن و مرد و شهری و روستایی توجه یکسانی دارد. نویسندگان ایرانی با بهره گیری از خصوصیات ملی و مضامین بومیو محلی از قالب های شناخته شدهاین هنر کلامی سود بردند و آثار معتبر و ماندگاری از خود بر جای گذاشتند.
شعر
شعر گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته است. در این تعریف پنج عنصر اصلی دیده می شود که هر شعر، به گونه ای از هرکدام از آن پنج عنصر برخوردار است.
الف)عاطفه : زمینه ی درونی و معنوی شعر است. به اعتبار کیفیت برخورد شاعر با جهان خارج و حوادث پیرامونش، نوع عواطف هر کسی، سایه ای است از من او.
ب)تخیل : عبارت است از کوششی که ذهن هنرمند در کشف روابط پنهانی اشیا دارد. به تعبیر دیگر، تخیل نیرویی است که به شاعر امکان آن را می دهد که میان مفاهیم و اشیا ارتباط برقرار کند. ناگفته نماند که ارزش تخیل در بار عاطفی است.
ج)زبان : عاطفه و تخیل در شعر نیازمند زبان هستند که ظرف ارائه ی آنها باشد.
د)آهنگ : هرگونه تناسبی، خواه صوتی، خواه معنوی، می تواند در حوزه ی تعریفی آهنگ قرار گیرد. بنابراین، منظور از آهنگ فقط وزن شعر نیست، بلکه مجموعه ی تناسب هایی است که در یک شعر می تواند مورد بررسی قرار گیرد و عبارت است از:
1)موسیقی بیرونی شعر: همان چیزی است که وزن عروضی خوانده می شود.
2)موسیقی کناری: منظور تناسبی است که از رهگذر هماهنگی دو کلمه یا دو حرف در آخر مصراع ها دیده می شود و به عبارت دیگر همان موسیقی قافیه و ردیف است.
3)موسیقی داخلی: مجموعه تناسب هاییاست که میان صامت ها و مصوت های کلمات یک شعر ممکن است وجود داشته باشد.
4) موسیقی معنوی: آنچه قدما، طباق و تضاد و مراعات النظیر و... خوانده اند، همه تناسب های معنوی مفاهیم و کلمات است.
ه)شکل: هر شعر دو شکل یا قالب دارد. یکی شکل ظاهری که عبارت است از طرز ترکیب مصراع ها و ابیات با یکدیگربه اعتبار قافیه و ردیف و گاه وزن. و دیگری شکل درونی یا فرم ذهنی آن است که بطور خلاصه عبارت است از مسئله ی پیوستگی عناصر مختلف یک شعر در ترکیب عمومی آن.
انواع شعر از لحاظ محتوا:
حماسی، غنایی، تعلیمی
حماسی
حماسه نوعی اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی ها و بزرگی های قومی یا فردی می باشد به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان می گردد. به عبارت دیگر خاطره ها یا حوادث واقعی باستانی است که سینه به سینه نقل شده است و نسل به نسل انتقال یافته است. گذشت قرن ها، آرمان ها و عواطف قومی و ملی به این موضوعات شاخ و برگ داده است. درون مایه ی حماسه حاوی مسائل کلی و عام بشری است و کمتر از " من " شاعر صحبتی به میان می آید.
ایلیاد و ادیسه هومر، شاهنامه فردوسی ، کمدی الهه دانته و بهشت گم شده میلتون از معروف ترین حماسه های جهان هستند.
غنایی
شعر غنایی شعری است که شاعر، خویشتن خویش را موضوع آن قرار می دهد. شعر غنایی بازتاب پیچیدگی های ذهن شاعر نیست، بلکه فقط بیان ساده ای از حال و هوا یا حالتی از عواطف شاعر می باشد. در واقع شعر غنایی به شعری کوتاه، لطیف و غیر داستانی گفته می شود که حالت ذهنی یا روند فکری و احساسی سراینده خود را بیان می کند.
شعر غنایی را به چهار دسته تقسیم می کنند:
1)شعرهای عاشقانه . 2)مدیحه ها (هجونامه ها) . 3)سوگنامه ها . 4)فتحنامه ها (سرودهای پیروزی) .
اشعار حافظ آمیزشی از انواع چهارگانه ی اشعار غنایی است.
تعلیمی
اثر ادبی تعلیمی، اثری است که دانشی را برای خواننده تشریح کند یا مسائل اخلاقی، مذهبی و فلسفی را به شکل ادبی عرضه دارد. در ادبیات هرچند نمونه ها بیشتر مربوط به دانش های نظری است، اما در دانش های عملی هم؛ نظم هایی سروده شده است؛ مثل نورالانوار از بحرالاسرار مظفر علی شاه کرمانی در علم کیمیا.
ادبیات تعلیمی میتواند تخیلی هم باشد؛ یعنی مسئله ای را که میخواهد تعلیم دهد به صورت داستانی یا نمایشی درآورد تا جاذبه ی بیشتری یابد و از این شیوه مخصوصا در کتاب های کودکان استفاده می کنند. بسیاری از شاهکارهای ادبی جنبه ی تعلیمی دارند؛ از این قبیل است مثنوی مولوی و بوستان سعدی و حدیقه ی سنایی که جنبه های ادبی آنها هم پای جنبه های تعلیمی، پرمایه و قوی است.
نقش ادبیات در رشد فکری و زبانی دانش آموزان دوره دبستان
کودکان دبستانی در سنی هستند که رشد زبان آنانبی نهایت سریع است. محیط زبانی غنی در خانواده و مدرسه باعث می شود مهارت های زبانی دانش آموزان توسعه ی بیشتری یابد. بدیهی است ادبیات اعم از قصه، داستانک، داستان کوتاه و شعر نیز در این زمینه میتواند نقش ارزنده ای داشته باشد. مطالعات دانشمندان علوم زبانی ثابت کرده است که عرضه ی محصولات ادبی به کودکان قطعا در مهارت های آنان اثر می گذارد.
علاوه بر رشد زبان، ادبیات به رشد فکری و غنای شخصیت دانش آموزان نیز یاری می رساند.آثار ادبی می تواند ارزش های اساسی جامعه ی ایرانی _ اسلامی و فرهنگ غنی این جامعه را به کودکان منتقل کند. عرضه ی قالب های ادبی گوناگون به کودکان کمک می کند تا شناخت و دیدگاه های جدیدی نسبت به مسائل جامعه پیدا کنند و به نوعی به تجربه ی ذهنی مسائلی بپردازند که توسط دیگران در عمل تجربه شده اند.
تاثیر قصه و داستان بر دانش آموزان مقطع ابتدایی
داستان و قصه نقش بسیار مهمی در تکوین شخصیت کودک دارد. از طریق قصه ها و داستان های خوب کودک به بسیاری از ارزش های اخلاقی پی می برد. پایداری، شجاعت، نوع دوستی، امیدواری و... ارزش هایی هستند که هسته ی مرکزی بسیاری از قصه ها و داستان ها را تشکیل می دهند؛ پرورش حس زیبایی شناسی در کودک، متوجه ساختن کودک به دنیایی که اطرافش را فراگرفته، پرورش عادات مفید در کودک، تشویق حس استقلال طلبی و خلاقیت در کودک.
داستان ها منعکس کننده ی نگاه انسان به جهان هستی و محیط پیرامون اوست و به همین دلیل قصه گویی راهی برای انتقال و آموزش آداب و رسوم و سنن از نسلی به نسل دیگر است.
میل ذاتی کودک به شنیدن قصه موجب شده است تا قصه گویی به عنوان یکی از روش های آموزشی و تربیتی در طول اعصار مورد توجه باشد. کودک در داستان مایه ی زندگی خود را می یابد و خصوصیات رفتاری افراد را درک می کند.
لازم به ذکر است که معلمین در نظام های آموزشی باید بدانند که بین اجرای فعالیت های آموزشی و فعالیت های پرورشی و فوق برنامه ارتباطی بسیار عمیق وجود دارد. ممکن است بسیاری از معلمین برای بچه های خود در خانهقصه بگویند و با شناختی که از او دارند درباره ی علاقه ها، ترس ها، یا محبت هایش قصه بگویند؛ اما قصه در مدرسه ویژگی های خاص خود را دارد و شکل ارائه ی آن متفاوت است.
قصه در مدرسه شور و عاطفه ی بیشتری را می طلبد و باید به کودک آزادی عمل بیشتری داده شود. قصه با توجه به نیازهای فطری مخاطب فرق می کند. برای این منظور باید کتاب های درسی سرشار از ادبیاتی غنی و مفید باشد. این ادبیات باید با مدیریت و برنامه آموزشی همسو بوده و در برنامه ی تحصیلی خللی وارد نکند. معلم می تواند با قصه به دانش آموزان مهارت های پژوهشی را بیاموزد، میتواند گوش سپردن به قصه و برانگیختن کودکان را با آنها تجربه کند.
تاثیر شعر بر دانش آموزان مقطع ابتدایی
شعر در به خاطر سپاری متون، نقش بسیار چشم گیری دارد و به همین دلیل آموزش کودکان بیشتر متاثر از شعر بوده است و به خوبی می توان آن را در حافظه جمعی ملاحظه کرد.
نشاطی که جمع خوانی شعر می تواند ایجاد کند به همراه علاقه فطری کودکان به شعر، افزایش توان یادگیری آنها را به همراه خواهد داشت. خیال انگیز بودن و موسیقایی بودن شعرخستگی را برای دانش آموز در بر نخواهد داشت. کودکان از شنیدن شعر لذت می برند نه بخاطر اینکه با صناعات ادبی آن آشنا هستند بلکه آنها با آهنگ شعر و ریتم موجود در آن به جنبش و جوشش در می آیند و شاد می شوند و در هنگام شنیدن توام با لذت، مفهوم اشعار را نیز به خاطر می سپارند.
به هر حال تاثیرات شعر و موسیقی در کودکان بسیار زیاد است و به همین دلیل، می توان از این وسیله برای آموزش بهتر، موثرتر و ماندگارتر استفاده نمود، چراکه موسیقی و شعر با روحیه ی کودک بسیار سازگار است و هرآنچه را که هدف آموزش باشد و از طریق شعر و موسیقی به او تعلیم داده شود، فرا می گیرد.
اگر پدران و مادران امروزی به دوران کودکی خود بیندیشند به خوبی درمی یابند که قبل از دبستان و حتی پس از آن برای همه لحظات زندگی خود از شکل شاعرانه استفاده می کرده اند.
تاثیر « کتاب ها و مجلات ویژه ی کودکان و نوجوانان » بر دانش آموزان
این کتاب ها و مجلات که دارای موضوعات متنوعی هستند، اغلب در قالب های زبان ادبی و به صورت شعر، قصه و داستان کوتاه نوشته می شوند. بی تردید کتاب ها و مجلات کودکان نقش بسیار مهمی در توسعه ی مهارت های زبانی دانش آموزان ایفا می کنند و بخصوص برای تقویت و رشد مهارت خواندن آنان بسیار مفید هستند. بیشتر آنها شامل قصه ها، اشعار و داستان هایی هستند که بطور کلی به دانش آموزان مربوط می شوند. علاوه بر این که موجب گسترش ذخیره واژگانی کودک می شوند؛ با کاربرد واژه های مختلف زبانی و ادبی، دانش آموزان را برای خواندن متون درسی و غیر درسی آماده می سازد و همچنین به طور غیر مستقیم توانایی آنان را در تولید زبان نوشتاری افزایش می دهد.
در کنار تقویت مهارت های زبانی، دانش آموزان با مطالعه ی کتاب ها و مجلات ویژه ی خود افق دید وسیع تری نسبت به مسائل جامعه پیدا می کنندکه این امر باعث می شود آنان در درک مطالب درسی به ویژه درس های علوم تجربی، علوم اجتماعیو تعلیمات دینی از درجه موفقیت بیشتری برخوردار شوند.
نتیجه گیری
مطالعه ی آثار ادبی دریچه ای از تاریخ و فرهنگ هر ملت را به روی مخاطب می گشاید و درک و فهم و نگرش خواننده را تحت تاثیر قرار می دهد. از آنجایی که تاثیر این امر در دانش آموزان مقطع ابتداییبیش از مقاطع بالاتر است و همچنین فهم و درک و تاثیر برخی از دروس به وسیله شعر و قصه در فراگیران این مقطع به مراتب می تواند بیش از مواد و وسایل آموزشی دیگر باشد، از این رو ترغیب دانش آموزان به خواندن کتاب های شعر و قصه توسط آموزگار و ایجاد عادت به مطالعه و کتاب خوانی توسط والدین، آثار قابل ملاحظه ای را به همراه دارد.
این امور موجب می شود کودکان به خودی خود از شخصیت های بارز و مثبت ادبی درس بگیرند و برترین ها را به عنوان الگو برگزینند و با فرهنگ های خودی و بیگانه آشنا شوند. ارزش و باورها و هنجارهای صحیح را کسب کرده و اندیشه های نادرست را کنار بزنند.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که آثار ادبی می تواند بهترین وسیله برای تغییر نگرش و فرهنگ سازی در کودکان باشد...محقق مهسا کیانی بروجردی
این وبلاگ به نهاد یا سازمان خاصی تعلق ندارد و مستقل عمل می کند.